Co to jest biopsja aspiracyjna szpiku kostnego i na czym polega?
Szpik kostny jest miejscem produkcji krwinek zawieszonych w osoczu, które są komórkowymi składnikami krwi. U osoby dorosłej szpik stanowi około 3,4–5,9% masy ciała. Można podzielić go na szpik czerwony, aktywnie produkujący krwinki, oraz szpik żółty, który nie wytwarza krwinek. U dzieci przeważa szpik czerwony, wypełniając wnętrze większości kości. U dorosłych dochodzi do stopniowego zastępowania szpiku czerwonego żółtym. Produkcja krwi odbywa się więc niemal wyłącznie w obrębie kości płaskich, czyli mostka, żeber, kości miednicy, łopatek, czaszki i trzonów kręgów. W ich wnętrzu zaobserwować można swoiste rusztowanie przypominające siatkę, czyli tzw. zrąb szpiku. W oczkach tej sieci zawieszone są poszczególne komórki nazywane krwiotwórczymi, które stopniowo przekształcają się w zróżnicowane krwinki. Są one zaopatrywane w niezbędne substancje odżywcze przez naczynia krwionośne, a ponadto dochodzą do nich naczynia chłonne i nerwy.
Badanie szpiku kostnego można przeprowadzić na dwa sposoby – oceniając poszczególne komórki i prekursory kolejnych krwinek lub pobierając cały fragment kości w celu wykonania badania histopatologicznego (czyli mikroskopowej oceny preparatu przygotowanego z pobranej tkanki, poddanej stosownym wybarwieniom i innym procesom przygotowującym).
Ten artykuł poświęcony będzie biopsji aspiracyjnej, czyli polegającej na pobraniu próbki szpiku za pomocą strzykawki lub specjalnej probówki. Badanie to umożliwia ocenę wyglądu, genetyki i innych charakterystycznych cech ocenianych komórek, a w przypadku stwierdzenia obecności komórek nieprawidłowych, np. nowotworowych – rozpoznanie ich pochodzenia, co ułatwia dobór leczenia i określenie rokowania. Badanie ma wyjaśnić przyczynę problemów z produkcją poszczególnych składników krwi, wykluczyć obecność nowotworu itd.
Ocena szpiku kostnego wykonywana jest pod mikroskopem. Najpierw należy ustalić, czy pobrany materiał to rzeczywiście szpik kostny i upewnić się, że nie ma domieszki krwi. Następnie oceniane są poszczególne linie komórek, w tym obecność poszczególnych młodych form krwinek białych, czerwonych i komórek produkujących płytki krwi (megakariocytów). Ocena ta obejmuje obejrzenie minimum 200 komórek w odpowiednio dużym powiększeniu. Badanie obejmuje również wykluczenie obecności nieprawidłowych komórek, w tym nowotworowych (zarówno wywodzących się ze szpiku kostnego, jak i będących materiałem przerzutowym innych nowotworów). Należy także oszacować, czy tzw. komórkowość szpiku jest prawidłowa, tzn. czy szpik jest bogaty w rozmaite prekursory krwinek, czy może istnieją cechy sugerujące niedomogę produkcji komórek. W ramach diagnostyki niedokrwistości i zespołów mielodysplastycznych wykonuje się również oznaczenie złogów żelaza zapasowego.
Innym rodzajem oceny szpiku kostnego są badania cytochemiczne (polegające na stosowaniu odpowiednich odczynników chemicznych w celu uzyskania określonej reakcji komórek), genetyczne, mikrobiologiczne.
Jakie są wskazania do biopsji aspiracyjnej szpiku kostnego?
Główne wskazania do biopsji szpiku kostnego to niewyjaśniony niedobór wszystkich głównych grup krwinek, to jest erytrocytów (krwinek czerwonych), leukocytów (krwinek białych), trombocytów (płytek krwi), czyli tzw. pancytopenia. Inne wskazania to:
- niedobór jednej lub dwóch linii komórkowych (na przykład erytrocytów i płytek krwi, leukocytów itd.) – w celu wyjaśnienia przyczyny tego zjawiska
- niewyjaśniona niedokrwistość charakteryzująca się obecnością małej liczby erytrocytów o zwiększonej objętości krwinki
- obecność niedojrzałych komórek (szczególnie blastów) poza szpikiem kostnym, we krwi obwodowej
- zwiększenie liczby krwinek białych (leukocytoza) bez określonej przyczyny
- choroby przebiegające z nadmierną produkcją niektórych białek, w warunkach prawidłowych pełniących funkcję ochronną przed infekcjami (gammapatie monoklonalne)
- gorączka, powiększenie węzłów chłonnych lub śledziony bez wyjaśnionej przyczyny
- podejrzenie nowotworu wywodzącego się ze szpiku kostnego (białaczka) lub kontrola podczas leczenia takiego nowotworu
- podejrzenie niektórych chorób metabolicznych i spichrzeniowych
- ocena powrotu funkcji po przeszczepieniu szpiku kostnego
- ocena zestawu chromosomów (jeśli badanie z krwi nie jest możliwe).
Jak przebiega biopsja aspiracyjna szpiku kostnego?
U osób dorosłych szpik kostny pobierany jest z kolców biodrowych, które są częściami miednicy. Dawniej szpik pobierano z mostka, ale obecnie ten zabieg jest rzadko wykonywany Pobranie szpiku z kolca biodrowego przedniego przeprowadza się u pacjenta położonego na wznak, natomiast z kolca biodrowego tylnego - w pozycji na brzuchu.
Po odkażeniu miejsca wkłucia lekarz znieczula skórę, tkanki miękkie oraz powierzchnię kości (okostną) w sposób nasiękowy (przez delikatne nakłuwane cienką igłą, przez którą podaje się lek znieczulający – lignokainę). Po kilku minutach lekarz nakłuwa kość specjalną igłą na głębokość około 1,5–2 cm. Nie należy obawiać się, że igła zostanie wprowadzona zbyt głęboko, ponieważ jest wyposażona w specjalne ograniczenie chroniące przed takim zdarzeniem. Po dotarciu do jamy szpikowej lekarz usuwa mandryn (specjalna prowadnica znajdująca się we wnętrzu igły) i za pomocą sterylnej strzykawki pobiera materiał. W tym momencie badania pacjent może poczuć kłujący ból, jest to jednak krótkotrwałe. Po pobraniu szpiku kostnego igła jest usuwana, a na miejsce wkłucia zakładany jest jałowy opatrunek.
Jak przygotować się do biopsji aspiracyjnej szpiku kostnego?
Specjalne przygotowanie dotyczy jedynie pacjentów z zaburzeniami krzepnięcia (np. hemofilia, leczenie antykoagulacyjne). Niezbędne może okazać się wówczas uzupełnienie brakującego czynnika lub odstawienie leków przeciwkrzepliwych. U osób z małopłytkowością również można wykonać biopsję, należy jednak pamiętać o odpowiednim uciśnięciu miejsca wkłucia. Lekarz może również zalecić pozostanie na czczo.
Jakie są przeciwwskazania do biopsji aspiracyjnej szpiku kostnego?
Nie ma bezwzględnych przeciwwskazań do biopsji aspiracyjnej. Należy pamiętać o wyrównaniu pacjentów z zaburzeniami krzepnięcia. W przypadku obecności stanu zapalnego skóry, tkanek miękkich lub kości należy wybrać inne miejsce wkłucia.
Jakie powikłania mogą wystąpić po wykonaniu biopsji aspiracyjnej szpiku kostnego? Jak postępować po biopsji aspiracyjnej szpiku kostnego?
Powikłania po biopsji aspiracyjnej szpiku kostnego zdarzają się rzadko, częściej po nakłuciu mostka niż kolców biodrowych. Rzadko może dojść do złamania igły lub oddzielenia igły od uchwytu (zapobiega temu odpowiednia technika wprowadzania i usuwania igły), przedłużającego się krwawienia, miejscowego odczyny zapalnego.
